Eyjafjallajökull: hoe een vulkaan in IJsland de luchtvaart lamlegde

De vulkaanuitbarsting in IJsland in 2010 is ongetwijfeld een van de opmerkelijkste episodes in de recente luchtvaartgeschiedenis. Terwijl de problemen met Eyjafjallajökull voorheen beperkt bleven tot de uitspraak, katapulteerde de IJslandse vulkaan zichzelf in het nieuws toen het tijdelijk grote delen van het Europese luchtverkeer lamlegde. Welke gevaren vormen vulkaanuitbarstingen voor vliegtuigen? Wat was precies de reden waarom deze uitbarsting tot zulke strenge beperkingen leidde? En zou een soortgelijke gebeurtenis zich opnieuw kunnen voordoen?

Inhoud

1. Algemene gevaren voor vliegtuigen door vulkaanuitbarstingen

2. Verloop van de uitbarsting van de Eyjafjallajökull in 2010

3. Wat was er speciaal aan de uitbarsting van de Eyjafjallajökull?

4. Zouden andere vulkanen soortgelijke effecten kunnen hebben?

5. FAQ

Algemene gevaren voor vliegtuigen als gevolg van vulkaanuitbarstingen

Hoewel de vulkaanuitbarsting in IJsland in 2010 het luchtverkeer in ongekende mate heeft beïnvloed, zijn de fundamentele gevaren van uitbarstingen over het algemeen hetzelfde. Vooral aswolken vormen een risico voor de luchtvaart en kunnen de volgende effecten hebben:

1. Materiële schade door gewicht
   Ook al lijkt vulkanische as op grijze sneeuwval, het kan er niet mee vergeleken worden. De samenstelling van gesteente, kristallijn materiaal en vulkanisch glas geeft de as een zeer hoog gewicht, wat snel kan leiden tot aanzienlijke schade aan machines of gebouwen wanneer het valt. De asval blijft echter meestal beperkt tot een relatief dicht gebied rond de vulkaan.

2. Schade aan turbines
   Als de vulkanische as in de motoren terechtkomt, kan het aanzienlijke schade veroorzaken. Vulkanisch glas dat bij hoge temperaturen smelt, kan bijvoorbeeld de koeling van de turbines blokkeren. Scherpe rotsdeeltjes kunnen ook fysieke schade veroorzaken aan rotorbladen of compressorbladen, waardoor motoren uitvallen.

3. Defecten aan elektronica en meetapparatuur
   Vulkaanas is elektrostatisch geladen. Vooral fijne deeltjes kunnen de elektronische componenten van vliegtuigen binnendringen en daar storingen veroorzaken. Vulkaanas kan ook naar buiten gerichte meetapparatuur blokkeren en leiden tot onjuiste displays in de cockpit van het vliegtuig.

4. Beperking van het zicht
   Het zicht vanuit de cockpit kan ook beperkt worden door vulkaanas, vooral als het scherpgerande materiaal in de aswolk de ramen doet barsten. In combinatie met mogelijke storingen of onnauwkeurigheden van de meetinstrumenten kan dit zeer gevaarlijk zijn.

Progressie van de uitbarsting van de Eyjafjallajökull in 2010

De uitbarsting van de vulkaan Eyjafjallajökull begon op 20 maart 2010 met een relatief kleine uitbarsting, die zelfs kleiner was dan oorspronkelijk voorspeld door sommige geologen. Verdere uitbarstingen volgden in de daaropvolgende dagen, maar veroorzaakten aanvankelijk geen verdere problemen vanwege de frequentie van vulkanen in IJsland en de daaruit voortvloeiende bekendheid met soortgelijke situaties. Pas bij een explosieve uitbarsting op 14 april moesten ongeveer 800 mensen worden geëvacueerd. Maar zelfs dit was naar internationale maatstaven niet opmerkelijk. In 2010 behaalde de vulkaanuitbarsting slechts een 4 op 8 op de Volcanic Explosivity Index (VEI).

Toch was het ook deze uitbarsting die ervoor zorgde dat het Europese luchtruim vanaf 15 april in toenemende mate werd gesloten - inclusief de luchthavens van Parijs en Londen, terwijl de luchthavens van Berlijn dit voorbeeld volgden op 16 april. In de dagen daarna kwam het luchtverkeer boven Europa soms bijna volledig tot stilstand, wat ook op andere continenten voor annuleringen en vertragingen van vluchten zorgde. Op 21 april was het grootste deel van het luchtruim weer open, maar tot in mei waren er geïsoleerde complicaties en annuleringen, vooral in het noordwesten van Europa. De vulkanische activiteit op de Eyjafjallajökull hield aan tot in juni.

Wat was er zo bijzonder aan de uitbarsting van de Eyjafjallajökull?

Vóór de uitbarsting van de Eyjafjallajökull leek het moeilijk voor te stellen dat een vulkaan in IJsland zo'n grote invloed zou kunnen hebben op het internationale luchtverkeer. Door de geologische aard van IJsland zijn vulkaanuitbarstingen echter bijna aan de orde van de dag. Er zijn er echter maar heel weinig die zo'n grote impact hebben op het luchtverkeer als Eyjafjallajökull; de veel sterkere uitbarsting van de Grímsvötn vulkaan, ook in IJsland, in 2011 bijvoorbeeld, resulteerde in slechts 900 geannuleerde vluchten in Noord-Europa. Wat maakt deze vulkaan in IJsland dan zo speciaal?

1. Explosieve vermenging met gletsjerijs
   Strikt genomen verwijst Eyjafjallajökull niet alleen naar de vulkaan, maar ook naar de gletsjer erboven. Terwijl de eerste uitbarstingen aan de zijkant van de gletsjer plaatsvonden en dus niet onder het ijs, vond de uitbarsting op 14 april plaats direct onder een 200 m dikke laag gletsjerijs. Het water dat plotseling verdampte door de opstijgende lava veroorzaakte een veel sterkere explosie en een navenant hogere aswolk.

2. Glasvorming
   De opstijgende lava koelde zeer snel af door het koude gletsjerijs. Hierdoor werd een bijzonder grote hoeveelheid lava omgezet in vulkanisch glas. De as was daarom bijzonder gevaarlijk voor motoren vanwege het grote aantal scherpe glasdeeltjes.

3. Straalstroom
   De Eyjafjallajoküll ligt direct onder een straalstroom, de zogenaamde polaire jet, een sterke atmosferische luchtstroom die met name de verspreiding van de vulkanische as ondersteunde. Bovendien was de straalstroom op het moment van de uitbarsting ongewoon stabiel en blies de as continu in zuidoostelijke richting.

Zouden andere vulkanen soortgelijke effecten kunnen hebben?

Vulkanische activiteit is niet ongewoon op aarde. Is het dus mogelijk dat het luchtruim in de nabije toekomst op dezelfde manier wordt gesloten als door de Eyjafjallajökull?

Vulkanen in IJsland
Hoewel de vulkaanuitbarsting in IJsland in 2010 zeker niet de laatste was en grote vulkanische activiteit meer dan tien jaar later nog steeds het nieuws haalt, heeft dit nog niet geleid tot een nieuwe grootschalige sluiting van het Europese luchtruim. Zoals eerder uitgelegd, bracht de uitbarsting van de Eyjafjallajökull verschillende omstandigheden met zich mee die lang niet voor elke vulkaan in IJsland gelden. De vulkaan Katla, op slechts 25 km afstand van Eyjafjallajökull, biedt echter vergelijkbare omstandigheden. Dit is bijzonder explosief: uitbarstingen van Katla hebben historisch gezien altijd een paar maanden na Eyjafjallajökull plaatsgevonden en zijn aanzienlijk sterker geweest. Hoewel Katla actief is sinds de vulkaanuitbarsting in 2010, heeft er nog geen uitbarsting plaatsgevonden.

Andere vulkanen
De vulkanen in IJsland zijn onderhevig aan omstandigheden die gelukkig zelden voorkomen in andere delen van de wereld. De nabijheid van het drukke luchtruim boven West- en Centraal-Europa maakte ook de effecten van de uitbarsting van de Eyjafjallajökull zo dramatisch. Het is daarom onwaarschijnlijk dat zelfs veel grotere vulkaanuitbarstingen tot vergelijkbare situaties zullen leiden, omdat hun aswolken, althans in een ernstig schadelijke samenstelling, niet zo ver of over minder dichtbevlogen gebieden zijn verspreid en gemakkelijker kunnen worden rondgevlogen. Vermoedelijk zou alleen een uitbarsting met een VEI van 7 of hoger vergelijkbare of ernstigere beperkingen veroorzaken dan de Eyjafjallajo uitbarsting - deze zijn echter uiterst zeldzaam, met de laatste uitbarsting van Tambora in Indonesië meer dan 200 jaar geleden (zelfs grotere uitbarstingen zijn zelfs meer dan 20.000 jaar in het verleden). De meest recente uitbarsting op niveau 6, de Pinatobu uitbarsting op de Filippijnen in 1991, veroorzaakte alleen plaatselijke problemen voor de luchtvaart.

Hoewel vulkanen een risico vormen voor de luchtvaart, zijn de gevolgen over het algemeen beheersbaar en kunnen ernstige incidenten in de overgrote meerderheid van de gevallen worden voorkomen. Uitbarstingen zoals die van Eyjafjallajökull in IJsland zijn uiterst zeldzaam en zullen hoogstwaarschijnlijk geen invloed hebben op je volgende reis. Met dit in gedachten wensen we je een veilige vlucht!

FAQ

Waarom is vulkaanas zo gevaarlijk voor vliegtuigen?
In tegenstelling tot gewone as is vulkanische as erg zwaar. Het bevat ook zeer harde en scherpe deeltjes die verschillende onderdelen van een vliegtuig ernstig kunnen beschadigen, vooral de motoren.

Waarom zijn vliegtuigen niet beschermd tegen vulkaanas?
Volgens de huidige technologische standaarden is dit niet mogelijk of op zijn minst niet economisch. Sinds de uitbarsting van Eyjafjallajökull testen fabrikanten echter nieuwe vliegtuigtypes op de hoeveelheid vulkaanas waar ze veilig doorheen kunnen vliegen.

Was de sluiting van het luchtruim na de uitbarsting van de Eyjafjallajökull te drastisch?
Hierover bestaat geen consensus onder deskundigen. Maar na de uitbarsting van de vulkaan in IJsland werd de grenswaarde voor vulkaanas die als kritiek werd beschouwd, eerst verhoogd tot 2 mg per m³ en daarna tot 4 mg per m³ door de Britse luchtvaartautoriteit en vliegtuigfabrikanten - de aswolk van Eyjafjallajökull zou op de meeste plaatsen aanzienlijk onder beide waarden hebben gelegen.

Kunnen vliegtuigen niet om de aswolken heen vliegen?
Dit is alleen mogelijk over een zeer groot gebied. De extreem kleine vulkanische asdeeltjes kunnen niet nauwkeurig worden gedetecteerd door weerradars of door sensoren in het vliegtuig.

Vormen andere vulkanen soortgelijke gevaren?
Alleen in zeldzame gevallen, want de omstandigheden van de Eyjafjallajökull zijn heel bijzonder en externe factoren zoals het weer spelen ook een rol. De vulkaan Katla in IJsland zou bijvoorbeeld vergelijkbare effecten kunnen hebben. Andere bekende vulkanen zoals Stromboli of de Vesuvius, maar ook de meeste andere vulkanen in IJsland, zullen hoogstwaarschijnlijk geen vergelijkbare gevolgen hebben.